سنگ نبشته ،يا سنگ نگاره ي برده مافوره ليک بن (پيرانشهر)
سنگ نگاره يا هنر صخره اي چيست؟
سنگ نگاره ها يا هنرهاي صخره اي، کهن ترين آثار تاريخي و هنري بجاي مانده از بشر هستند. به تعبيري بستر به وجود آمدن حروف رمزي، خط، تبادل پيام، زبان، تاريخ، اسطوره ها، هنر و فرهنگ از سنگ نگاره هاست و آنها از بهترين ابزارهاي رمزگشايي ما قبل تاريخ هستند. تعداد آنها فقط در يک منطقه محدود در ايران به بيش از 21 هزار مورد مي رسد که عمر بعضي از آنها به چهل هزار سال مي رسد و بشر تا کنون موفق به کشف هيچ پديده تاريخي و هنري بدين قدمت نشده است.
به زبان ساده؛ به هر تصوير و نگارشي بر روي سنگ، سنگ نگاره يا هنر صخره اي مي گويند. اگر اين نوشته ها يا نقاشي ها، بر روي سنگ با رنگ يا امثال آن باشد به آنها Pictographs و اگر نقوش يا نوشته ها از طريق کنده کاري ها (حک يا حجاري مثبت يا منفي*) بر روي سنگ ها انجام شده باشد به آنها Petroglyphs. petrographs مي گويند. اغلب در درون غارهاي قديمي از نقاشي يا نوشته هاي با رنگ استفاده شده (Pictographs) که عموماً عمر آنها در برابر عوامل طبيعي بسيار کوتاه است و علت ماندگاري آنها از هزاران سال قبل تا کنون در دسترس نبودن و محفوظ بودن آنها در برابر عوامل طبيعي بوده است. اما سنگ نگاره هاي کنده کاري شده (Petroglyphs) علاوه بر اينکه در غارها کشف شده اند، در محوطه هاي باز و بيرون غارها نيز وجود دارند. قسمت اعظم سنگ نگاره هاي محيط هاي باز در برابر عوامل طبيعي مثل سرما، گرما، باد، باران و يخ زدگي از بين رفته اند و مي روند. از طرف ديگر متاسفانه به علت عدم آگاهي مردم نيز تعداد بسيار زيادي از آنها تخريب و نابود شده است.
سال يابي سنگ نگاره هاي ايران از ديدگاه صاحب نظران متفاوت است. به نظر تعدادي از آنان قدمت بعضي از سنگ نگاره هاي ايران به پنج تا چهل هزارسال هم ميرسد، اين سال يابي ها اکثراً از طريق کارکردهاي مقايسه اي بوده واز رويکردهاي علمي نوين (ريزفرسايش و راديوکربن) کمتر بهره گيري شده است.
نقوشي که بر ديواره سنگي کوه ها و دره ها ديده مي شود؛ براي زيست شناسان، تاريخ دانان، جامعه شناسان، مردم شناسان، باستان شناسان، نماد شناسان، دوستداران اسطوره ها، تاريخ فرهنگ، تاريخ زبان و هنرهاي تاريخي و تزييني، بسيار جالب و ديدني مي تواند باشد؛ اين که چرا تقربياً 90 درصد نقوش سنگ نگاره هاي ايران بز کوهي است. قسمت اصلي آن به اسطوره ها، فرهنگ، دين و اعتقادات مردم باستان ايران زمين مربوط مي شود.
اين محوطه ها با نقوشي که ذکر شد، واقعاً موزه هاي سنگي هنرهاي صخره اي هستند که هر بيننده با ذوقي را به شدت تحت تاثير قرار مي دهند. به راستي چگونه در زماني که افراد سواد خواندن و نوشتن نداشته اند، چنين با دقت و ظرافت هنر آفريده اند.
نياکان ما باورها، ايده ها و تقدس هاي خود را در زيستگاه ها و بعضاً روي ظروف و لوازم زندگي خود (سفال ها، سنگ نگاره ها، سنجاق هاي سينه) تصوير و حک مي کرده اند. اين نقوش و تصاوير بيان کننده پيام هاي گوناگوني هستند که انسان هاي حکاک و نقاش هنرمندانه، ايده پردازي کرده اند به شکلي که امروز آن نقوش و تصاوير با صاحب نظران و اهل فن خود سخن مي گويند و صاحب نظران در کنار آنها احساس لذت مي کنند.
سنگ نگاره ها(Petroglyph) دسته اي از آثار باستان شناسي است که در مجموعه بزرگتري به نام هنر صخره اي مي گنجد، شامل هر اثري از انسان که روي سنگ طبيعي پياده شده باشد از نقاشي هاي پيش از تاريخ بر ديوار غارها گرفته تا سنگ نگاره ها که آثاري کنده شده روي سنگ ها و صخره هاي رها در طبيعتند. باستان شناسان آغاز سنت سنگ نگاره ها را با پايان دوران پارينه سنگي و کوچ انسان از غارها به دشت ها و شروع نو سنگي همراه مي دانند.به اين ترتيب قدمت آنها را حداکثر 12هزار سال مي دانند و اوج ظهور اين آثار بسته به سرزمين هاي مختلف بين10 تا 5 هزار سال پيش تخمين زده مي شود.
در کوه هاي کردستان ،نقاشيهاي بسيار ارزشمند و تاريخي از دوران باستان ، به شيوه کنده کاري بر روي صخره هاو ديوار غارها بر جاي مانده است و تحقيقات شخصي نشان مي دهد که اين آثار مربوط به دورانهاي مختلف ، و در سالهاي مابين 3هزار تا 10هزار سال پيش ، به وسيله ساکنان کردستان ترسيم شده اند . در ايران تقريباً از سال ( 1348ه .ش)به بعد ،شناسايي و بر رسي بر روي هنر صخره ايي مناطق مختلف شروع شده است .
قدمت و تنوع سنگ نگاره ها در ايران متنوع و بسيار زياد است. هرجا که زيستگاهي بوده بي ترديد آثاري از حيات پر احساس و هنرمندانه آنها قابل کشف و رويت است. سفال هاي برجا مانده، نقوش سنگ نگاره ها؛ اين نشانه ها خود نمادي از سير زندگي و احساسات قوي آن ملت نسبت به پديده هاي فرهنگي بوده است. نکته جالب توجه اينکه، نياکان ما با اين نمادهاي ساده که از خود به يادگار گذاشته اند؛ تا وقتي انسان حيات دارد سخن مي گويند. اين نشان از عظمت ملت ها دارد که زمان قادر به استهلاک آنها نيست. حاصل حيات و عظمت انسان ها آثار و بدايع آنهاست. که نياکان ما به شايستگي از عهده آن برآمده اند. به راستي ما براي آيندگان چه اثري از خود به يادگار گذاشته ايم!؟
در حوزه شهرستان پيرانشهر تعداد 113 تپه تاريخي تو سط کارشناسان نمايندگي ميراث فرهنگي اين شهرستان شناسايي و به ثبت سازمان رسيده است که اين امر حاکي از تاريخي بودن منطقه و شکل گيري و وجود تمدنهاي نيرومند ودرخشان قبل از اسلام مانند تمدن ماننا، پارسوا، اورارتو، مادها، زاموا و تمدن اسلامي مي باشد. که کتيبه برده ماموره يکي از اين آثار مي باشد ، کتيبه برده مافوره در منطقه ليک بن پيرانشهر واقع شده است ( روستاي ليک بن )
برده مافوره (قالي يا قاليچه سنگي)
اين کتيبه سنگي بنا به بررسيهاي باستان شناسي انجام شده توسط تيم هاي ميراث فرهنگي استان آذر بايجان غربي متعلق به هزاره اول قبل از ميلاد مي باشد.
در اطراف اين کوه چندين تپه ي باستاني با تاريخ قبل از اسلام همچنين آثار يک دژ محکم کوهستاني شناسايي شده اند که حکايت از تاريخ کهن و پر فراز ونشيب اين منطقه دارد. اما به هرحال آنچه مسلم است اين است که هنوز با آثار باستان و تاريخي اين منطقه بصورت کارشناسانه و علمي برخورد نشده است و شايد اگر روزي اين ناحيه را بروي ميز جراحي کارشناسان و متخصصان تاريخ ببينيم، گره کور بسياري از رازها و نهفته هاي تاريخ باستاني منطقه باز شده و به بسياري از مجهولات تاريخي پاسخ داده شود.
موقعيت عمومي منطقهاي که محل کتيبه برده مافوره در آن قرار گرفته در حقيقت پايان قسمت اصلي جلگه موزون متشکل از بخش اصلي سرچشمه رودخانه (ز?) يا زاب کوچک و نقطه آغاز بخش شمالي کوهستان(له‌ندي ش?خان) ميباشد، جاده کوهستاني مهاباد گردکشانه – پيرانشهربعد از گذر از شيب تند و پيچ و خمهاي خطرناک و روستاهاي کاني باغ و حاجي غلده را طي کرده و درست در ميانه اين دو روستا با شيب نسبتا” کمتري به روستاي لکبن ميرسد.
منظره ي پرهيبت در عين حال بسيار زيباي تنگهي (گلو) از فاصله ي يک کيلومتري روستا بخوبي هويداست. معبر بسيار تنگ و باريک است و آب زلال آن که به صورت دائمي در جريان است، شکوه دلفريبي به منطقه مي دهد، در بخش جنوبي تنگه و در کمرکش کوه در ارتفاع 5/3 متري محل کتيبه اي به ابعاد يک متر در دو متر کنده شده که عدم وجود هر گونه نوشته اي بر آن حاکي از دو وضعيت است، اول اين که آنقدر فرسايش يافته که خطوط به کلي از بين رفته و دوم اينکه قبل از نوشتن آنچه هدف بوده حادثه اي چون، مرگ فرمانروا يا شکست وي در جنگ و نظاير آن موجب گرديده که حکاکي صورت نگيرد، گرچه فرم کند کاري سنگي آن تا اندازه اي شبيه کتيبه هاي دوران ساساني است، اما با مراجعه به تاريخ اجتماعي منطقه، بعيد مي نمايد که کتيبه در چنين دوراني کنده شده باشد، با توجه به وجود نيروهاي متعدد نيرومند، مانا و پارسوآ در آغاز هزاره ي اول قبل از ميلاد و چگونگي (اوآلکي)، آخرين فرمانرواي مانايي به احتمال بسيار زياد، کتيبه مذکور يادگار شخصيت نامبرده است و اگر هم از وي نباشد احتمالا” مربوط به يکي از فرمانروايان مانايي در نخستين سده هاي هزاره ي اول قبل از ميلاد است، چون به طور قطع و يقين يکي از دروازههاي طبيعي و صعب العبور دژ مرکزي( قلاتي شاي) همين معبر تنگ و باريک گلو بوده ، پس محل کتيبه ي ورودي نيز نمي تواند،بي ارتباط با دژ فوق الذکرباشد، شايد اگر حتي يک کلمه يا يک حرف از کلمات يا حروف باقي بود، حداقل امکان داشت زمان دقيق آن را مشخص نمود، اما متاسفانه هيچگونه، آثاري از خطوط بر آن باقي نيست و خود نويسنده به دقت تمام و حتي در مواردي با درشت نماي موجود نقاط مختلف سطح کتيبه را بررسي نموده و بلاخره به اين نتيجه رسيده که سطح موجود فاقد هرگونه کنده کاري اغوي است، البته،وجود خزه ها خود قدمت و ديرينگي وضع موجود را ثابت مي کند، به هر صورت کتيبه ي برده مافوره و محل قلاتگاه آن، تاريخي به درازاي نخستين تمدنهاي مکتوب منطقه دارد.
کلمه ي برده مافوره در زبان رايج کردي ترکيبي از دو واژه ي(برد) به معناي سنگ و (مافوره) به معناي قالي و قاليچه است، با ابعاد مشخص و تعين شده چون نامگذاري آن براساس اين کتيبه با ابعاد مشخص و مستطيل شکل بوده، بنابراين وجه تسميه ي مناسبي ميتواند باشد، اميد است در آينده پرده از رازهاي تاريخ تاريک اينگونه اماکن برداشته شده و چراغي روشن، فرا راه تمدن منطقه باشد.
به کوشش : محمد فاضل شوکتي
منابع و مآخذ:
آرشيو وبلاگ زمزيران
مجله سرزمين من شماره 69 اسفند ماه 1389
کتاب «موزه هايي در باد» مرتضي فرهادي - استاد جامعه شناس
وبلاگ کانون کوه نوردان مهاباد
مقاله تحقيقي جمال لحافيان
محمود پدرام : مجموعه آثار تاريخي - پديدآورنده: محمود پدرام، مهرداد راميدي نيا، اسماعيل عبدالله زاده، سيروان محمدي قصريان، رحمت نادري، شهرناز اعتمادي (ويراستار)، يوسف حسن زاده (به اهتمام)، هلن تايلور (ويراستار)
درباره این سایت